Ο ρόλος του δημοσιογράφου-επαγγελματία και του δημοσιογράφου-πολίτη στη σύγχρονη δημοσιογραφία

Ι. Εισαγωγή

            Η σύγχρονη δημοσιογραφία έχει συμπεριλάβει τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, τα οποία έχουν εισβάλλει για τα καλά στην καθημερινότητα όλων μας. Το γεγονός αυτό αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία για το παρόν πόνημα, στο οποίο θα εξεταστούν οι ρόλοι του επαγγελματία-δημοσιογράφου και του πολίτη-δημοσιογράφου στην σημερινή εποχή των κοινωνικών μέσων. Η συλλογιστική μας θα κινηθεί απαγωγικά, δηλαδή από το γενικότερο στο ειδικότερο. Κατά συνέπεια, αφού ορίσουμε τις δύο έννοιες θα τις συγκρίνουμε με βάση τα χαρακτηριστικά που τις ορίζουν αλλά και σε σχέση με την παρουσία τους στη σύγχρονη δημοσιογραφία. Στη συνέχεια θα προχωρήσουμε σε μία μελέτη περίπτωσης όπως η ιστοσελίδα της εφημερίδας tovima.gr ώστε να επαληθεύσουμε τους ορισμούς ενώ θα συνοψίσουμε τα συμπεράσματά μας.

ΙΙ. Ο επαγγελματίας δημοσιογράφος και ο πολίτης δημοσιογράφος

 Ο επαγγελματίας-δημοσιογράφος έχει να κάνει με τη συστηματική καταγραφή, κατανόηση, ταξινόμηση, αξιολόγηση σύνθεση και επεξήγηση διαφόρων στοιχείων και πληροφοριών ώστε να παρουσιαστούν στο ευρύ κοινό ως έτοιμες ειδήσεις.

Κατά συνέπεια, μεσολαβεί η απαραίτητη επεξεργασία η οποία συνίσταται σε μία διαδικασία κατασκευής και ανασύνθεσης της πραγματικότητας (Μάνινγκ, 2007: 95). Τα στοιχεία εκείνα που χαρακτηρίζουν τον δημοσιογράφο-επαγγελματία στις ημέρες μας είναι η μεθοδολογία, η αντικειμενικότητα, η ουδετερότητα, ο έλεγχος των πληροφοριών με τη διασταύρωσή τους, η συγγραφική ικανότητα, η χρήση των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου (καθώς και η ικανότητα να αναζητεί την πρωτογενή πηγή ενός γεγονότος μέσα από αυτό) και η «όσφρηση της είδησης» (Μάνινγκ, 2007: 96) που προϋποθέτει μία ορισμένη ικανότητα αλλά, κυρίως, εμπειρία.

            Από την άλλη πλευρά ο αναφερόμενος ως πολίτης-δημοσιογράφος δεν συγκεντρώνει τα παραπάνω στοιχεία στην ολότητά τους ώστε να χαρακτηριστεί ακριβώς ως δημοσιογράφος.   Ενδεχομένως, ορισμένα από αυτά, όπως η συγγραφική ικανότητα, ή η χρήση των υπολογιστών και του διαδικτύου να υπάρχουν σε περίσσια ποσότητα (ειδικά εάν πρόκειται για Ακαδημαϊκό στην πρώτη περίπτωση ή αν αναφερόμαστε στους νέους που είναι απόλυτα εξοικειωμένοι με τις νέες τεχνολογίες στη δεύτερη) αλλά δεν αρκούν για να τον αναγάγουν σε δημοσιογράφο.

            Αντιλαμβανόμαστε, ασφαλώς, τις φιλότιμες προσπάθειες κάποιων να εμπλακούν με τη διαχείριση της πληροφορίας ώστε να την καταγράψουν και να την αναμεταδώσουν, όμως, η άσκηση της δημοσιογραφίας είναι μια σύνθετη υπόθεση. Συνεπώς δεν θα μπορούσαμε να δεχθούμε την υπεραπλούστευση του ορισμού για τον δημοσιογράφο-πολίτη που δίνει ο Dan Gilmor στο βιβλίο του We the media, ο οποίος, αφού ανανοηματοδοτεί τον όρο ως συμμετοχική δημοσιογραφία βαφτίζει ως δημοσιογράφο όποιον πολίτη ασκεί τη δημοσιογραφία με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου (http://www.socialactivism.gr/index.php/koinonia-politon/15-to).

            Φθάνοντας, έτσι, στο προκείμενο, εάν θα δίναμε έναν ορισμό για τον πολίτη-δημοσιογράφο θα ήταν ο εξής:

Ο δημοσιογράφος-πολίτης λειτουργεί ως ένας καταγραφέας και εν συνεχεία αναμεταδότης μίας πληροφορίας, ο οποίος κινείται διαδικτυακά εντός των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης και είναι εφοδιασμένος με την κατάλληλη μικροσυσκευή αναμετάδοσης, π.χ κινητό τηλέφωνο, ώστε να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει την πολυμεσικότητα και τη διαδραστικότητα, στοιχεία που χρωματίζουν την ιδιαίτερη φύση του διαδικτύου, με σκοπό την ταχεία διάδοσή της.

           Βλέπουμε, δηλαδή, ότι στην ουσία έχουμε να κάνουμε με έναν διαδικτυακό πληροφοριοδότη γεγονότων, τα οποία, πολλές φορές, λαμβάνουν χώρα εκείνη τη στιγμή. Πέραν τούτου, όμως, ουδέν. Δεν αρνούμαστε ότι ο πολίτης-δημοσιογράφος μπορεί να δώσει διάφορα στοιχεία, πληροφορίες, ντοκουμέντα, ο επαγγελματίας όμως είναι εκείνος που θα αναλάβει να ελέγξει την εγκυρότητά τους, να μελετήσει το περιεχόμενό τους, να διασταυρώσει τις πηγές και είτε να παρουσιάσει μία ολοκληρωμένη και συμπληρωμένη εικόνα τους είτε να τα απορρίψει μερικώς ή και τελείως. Ο πρώτος δεν προλαβαίνει να προβεί σε έλεγχο των τεκταινομένων, απλώς βιάζεται να τα δημοσιοποιήσει. Επιπρόσθετα, ελέγχεται η αντικειμενικότητά του εάν κάποιο συμβάν προσκρούει στα ιδεολογικά του πιστεύω ή σε κάποια συμφέροντα που ενδεχομένως έχει.   Κατά τον ίδιο τρόπο παραβιάζεται και η δημοσιογραφική ουδετερότητα όταν καταγγέλλονται, μονομερώς, γεγονότα ενώ την ίδια στιγμή αποσιωπούνται άλλα. Τέλος, η ταξινόμηση, η αξιολόγηση, η επεξήγηση, η παρουσίαση και η όλη εποπτεία αυτών προϋποθέτουν τη γνώση συγκεκριμένης μεθοδολογίας βάσει του δημοσιογραφικού δεοντολογικού κώδικα, η οποία πρέπει να ακολουθηθεί ώστε να εμφανιστεί η τελική είδηση στα Μέσα. Από την άλλη πλευρά, ο δημοσιογράφος-πολίτης δεν ακολουθεί τίποτα από τα παραπάνω, πλην μιας ακατέργαστης παρουσίασης. Πολύ περισσότερο δεν υπόκειται σε κανενός είδους έλεγχο, επιμέλεια ή εποπτεία.

            Πριν ολοκληρώσουμε την παραπάνω σύγκριση θα ήταν σκόπιμο να αναφερθούμε με δύο λόγια στην δημόσια σφαίρα 2, η οποία συνιστά τη διαδικτυακή επέκταση της δημόσιας σφαίρας όπως την όρισε και την ανέλυσε ο Habermas (Παπαθανασόπουλος: Curran, 2011: 30). Ο λόγος είναι ότι η παραπάνω διαδικτυακή δράση των πολιτών-δημοσιογράφων λαμβάνει χώρα εντός αυτής. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που εκδηλώνεται ως Δικτυωμένος Ατομικισμός - Networked Individualism (http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1083-6101.2003.tb00216.x/full). Εκεί, εκτός της καταγραφής και της μετάδοσης της πληροφορίας, παράγονται επίσης ειδήσεις, πληροφορίες που διακινούνται, προαναγγέλλονται κινητοποιήσεις από νεότευκτα ακτιβιστικά κοινωνικά και πολιτικά κινήματα. Με άλλα λόγια η δημόσια σφαίρα 2 κινείται εντός των πλαισίων ενός δυνητικού εκδημοκρατισμού-democratizing potential (Papacharissi, 2010: 236) που εξυπηρετεί περισσότερο τις σύγχρονες παρορμήσεις και τις επιθυμίες  του κοινού που συμμετέχει σε αυτήν.

ΙΙΙ. Μελέτη περίπτωσης: www.tovima.gr

            Με βάση την οριοθέτηση των εννοιών του επαγγελματία-δημοσιογράφου και του πολίτη-δημοσιογράφου θα εξετάσουμε την ιστοσελίδα της εφημερίδος ΤΟ ΒΗΜΑ. Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι πρόκειται για μία διαδικτυακή προσαρμογή του εντύπου με τη διαφορά ότι παρέχει συνεχή και αδιάλειπτη ενημέρωση ώστε να καλύπτει διαρκώς την επικαιρότητα (η έντυπη μορφή, δεν δύναται να  περιλαμβάνει τις διαρκείς ανανεώσεις λόγω της κανονικότητας των φύλλων που εκδίδει). Κατά συνέπεια, η λογική που διέπει την εν λόγω ιστοσελίδα απορρέει από το έντυπο υποστηρίζοντας την ενημέρωση της κοινωνίας από τη βάση. Βασικός άξονας αυτής της λογικής είναι η επιλογή της θεματογραφίας από τους δημοσιογράφους οι οποίοι επιλέγουν τα θέματα που εκείνοι πιστεύουν πως ενδιαφέρουν το κοινό, τη βάση δηλαδή.

            Η εξέταση της ιστοσελίδας tovima.gr, παραπέμπει στο είδος της διαδικτυακής δημοσιογραφίας (Παπαθανασόπουλος: Deuze, 2011: 285) που αναφέρεται ως κυρίαρχος ειδησεογραφικός ιστότοπος (Παπαθανασόπουλος: Deuze, 2011: 290). Σε μία τέτοια ιστοσελίδα η πληροφόρηση είναι ελεγχόμενη και εποπτευόμενη. Στην κεντρική σελίδα υπάρχουν θεματικές κατηγορίες στις οποίες η μετάβαση γίνεται με εσωτερικούς συνδέσμους ενώ υπάρχει αναρτημένος χάρτης του ιστοχώρου για ευκολότερη περιδιάβαση και συνεχείς αναρτήσεις εν είδει γραφείου συντάξεως (newsroom). Η εξωτερική συνδεσιμότητα είναι ελάχιστη έως ανύπαρκτη. Αντιθέτως, προτείνεται άφθονη εσωτερική σύνδεση με παλαιότερη συναφή θεματολογία ώστε να υπάρχει δυνατότητα σύγκρισης και διεξαγωγής συμπερασμάτων.

       Οι διάφορες αναρτήσεις που αποτελούν το περιεχόμενο των θεματικών παρουσιάζονται υπό τη μορφή παραθύρων τα οποία όταν πατηθούν ανοίγουν παρουσιάζοντας το άρθρο σε πλήρη έκταση και μορφή. Εκεί υπάρχει η δυνατότητα σχολιασμού των ειδήσεων από τους αναγνώστες με περιορισμό χαρακτήρων (έως 700) υπό την προϋπόθεση ότι θα συμπληρωθούν τα πεδία του  τίτλου και του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (υποχρεωτική η συμπλήρωσή τους). Να σημειώσουμε, επίσης, ότι τα σχόλια ελέγχονται. Εκείνα που είναι συκοφαντικά, υβριστικά ή ρατσιστικά διαγράφονται. Επιπλέον, η ιστοσελίδα γνωστοποιεί ότι δεν υιοθετεί με κανέναν τρόπο τις απόψεις που εκφράζονται μέσω των σχολίων, οι οποίες αφορούν αποκλειστικά τους αποστολείς αυτών, δηλώνοντας, με αυτό τον τρόπο, την αποστασιοποίηση της από εκείνους. Τέλος, εκτός των σχολίων, δίδεται η δυνατότητα στους επισκέπτες-αναγνώστες να αποκτήσουν και την ιδιότητα των ενεργών χρηστών, οι οποίοι, σε ένα πρώτο επίπεδο, μπορούν να επικροτούν τη δημοσίευση, όντες συνδεδεμένοι με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (Facebook, Twitter) ενώ σε ένα δεύτερο έχουν την πρόσβαση να συμφωνήσουν με τα διατυπωμένα σχόλια ή να τα αποδοκιμάσουν ως ένα είδος άτυπου δημοψηφίσματος.

 Βλέπουμε δηλαδή ότι υπάρχει μία απόπειρα διασύνδεσης ενός επίσημου διαδικτυακού ιστότοπου, αφενός μεν με τα ιντερνετικά κοινωνικά μέσα αφετέρου δε με την κουλτούρα που αυτά αντιπροσωπεύουν. Βεβαίως, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η όποια προσέγγιση επιχειρείται, εκείνη υλοποιείται  με μικρά ανοίγματα, πάντα εντός ενός απόλυτα ελεγχόμενου περιβάλλοντος από τη διεύθυνση και τους δημοσιογράφους του ιστοχώρου, με σκοπό να μην αλλοιώνεται η παραδοσιακή φυσιογνωμία του μέσου καθώς και η όλη εν γένει ειδησεογραφική φιλοσοφία του. Στο διαδικτυακό ΒΗΜΑ το περιεχόμενο των αναρτήσεων και ο σκοπός του βρίσκεται στα χέρια των συντελεστών της ιστοσελίδας και όχι σε εκείνα των αναγνωστών-επισκεπτών του ακολουθώντας το μοντέλο της καθοδηγητικής δημοσιογραφίας (Παπαθανασόπουλος: Deuze, 2011: 305). Ο λόγος είναι ότι προτιμούν να λειτουργούν επαγγελματικά και να βασίζονται στα στοιχεία που εκείνοι συγκεντρώνουν (προκειμένου για το εσωτερικό) ή σε εκείνα που αντλούν από τα αναγνωρισμένα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία (για τις εξωτερικές ειδήσεις), τα οποία αφού τα επεξεργαστούν θα δώσουν μία ολοκληρωμένη και ασφαλή είδηση πέρα και μακριά από ερασιτεχνισμούς και σκοπιμότητες. Συνεπώς, η όποια ενσωμάτωση των διαφόρων κοινωνικών στοιχείων καλύπτει ένα συμπληρωματικό κομμάτι, δίχως να έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τον χαρακτήρα της ιστοσελίδας.   

IV. Συμπεράσματα

         Από τη συνεξέταση των δεδομένων που παρετέθησαν προκύπτει ότι ο επαγγελματίας-δημοσιογράφος υπερέχει σε σχέση με τον πολίτη-δημοσιογράφο ακριβώς λόγω του επαγγελματισμού που τον χαρακτηρίζει. Ο πρώτος λειτουργεί μεθοδικά, χρησιμοποιώντας γνώσεις και δεξιότητες, εντός ενός σοβαρού και καθορισμένου πλαισίου ώστε να μετατρέψει το γεγονός σε είδηση επιτυγχάνοντας το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα που δεν είναι άλλο από την όσο το δυνατόν πιο άρτια παρουσίαση της. Ο δεύτερος λειτουργεί περισσότερο παρορμητικά, αφήνοντας τα αισθήματα να τον κυριεύσουν ενώ, παράλληλα, δεν φροντίζει να εξακριβώσει την ορθότητα τον παρεχομένων στοιχείων ή να ελέγξει την πηγή. Εντούτοις, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε ορισμένες αξιέπαινες προσπάθειες από πολίτες-δημοσιογράφους. Το καλλίτερο θα ήταν να επιδιωχθεί  μία συνεργασία μεταξύ των επαγγελματιών δημοσιογράφων και των πολιτών που δημοσιογραφούν, με απώτερο στόχο το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα προς όφελος τόσο της δημοσιογραφίας όσο, και κυριότερο, και του κοινού. Για να επιτευχθεί αυτό θα μπορούσε να υπάρξει ένα είδος εποπτείας και συντακτικής επιμέλειας για τις ειδήσεις που αποστέλλουν οι δημοσιογράφοι-πολίτες, όπως προτείνει ένας Καναδός δημοσιογράφος ο Jack Kapica. (http://www.socialactivism.gr/index.php/koinonia-politon/15-to

V.               ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Μάνινγκ Πωλ, (2007), Η Κοινωνιολογία της Ενημέρωσης, Επιμέλεια: Παπαθανασόπουλος Στέλιος, Μετάφραση: Μεταξά Κάτια, Αθήνα: Καστανιώτη.

2.      http://www.socialactivism.gr

3.      http://onlinelibrary.wiley.com

4.      Chadwick Andrew and Howard N. Philip, (2010), Routledge Handbook of Internet Politics, Papacharissi Zizi: The internet, the public sphere, and beyond, New York: Routledge.

               5.     Παπαθανασόπουλος Στέλιος, (2011), Τα μέσα επικοινωνίας στον 21^ο αιώνα,                        Αθήνα,            Καστανιώτη.